‘ภูกระดึง’ หนึ่งในยอดเขาที่เป็นที่นิยมและมักเป็นจุดเริ่มต้นการเดินป่าของใครหลาย ๆ คน นักเดินป่ามือใหม่ต้องพบกับเส้นทางศึกษาธรรมชาติที่ดูเหมือนไม่ใกล้ไม่ไกล แต่เต็มไปด้วยบททดสอบทั้งทางกายและใจ ตั้งแต่ก้าวแรกจากเชิงเขาสู่ยอดภูที่สูงกว่า 1,300 เมตร จากระดับน้ำทะเล
ทว่าในขณะที่สายตานักเดินป่าส่วนใหญ่จับจ้องไปที่ยอดภูและต้องการมีเครื่องหมายติดตัวว่าเป็น ‘ผู้พิชิตภูกระดึง’ ยังมีสิ่งมีชีวิตมากมายทั้งขนาดใหญ่และเล็กที่อาศัยอยู่ระหว่างทางขึ้นภูแห่งนี้ โดยเฉพาะ ‘กล้วยไม้ป่า’ ที่ได้แทรกตัวอยู่ตามกิ่งไม้ โขดหิน และริมห้วยอย่างลับ ๆ ราวกับว่าไม่อยากประกาศตัวตนให้ใครได้รู้
อุทยานแห่งชาติภูกระดึง ถือเป็นพื้นที่คุ้มครองที่มีลักษณะภูมิประเทศเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง โดยเฉพาะพันธุ์พืช อย่างไรก็ตาม งานวิจัยที่ผ่านมากลับยังไม่มีการศึกษาความหลากหลายของกล้วยไม้อย่างเป็นระบบ
‘กล้วยไม้’ น้อยคนนักที่จะรู้จักและให้ความสำคัญกับพืชชนิดนี้ กล้วยไม้ เป็นพืชดอกที่มีความหลากหลายมากที่สุดกลุ่มหนึ่ง และเป็นตัวชี้วัดความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศ เนื่องจากกล้วยไม้บางชนิดต้องพึ่งพาสิ่งแวดล้อมเฉพาะ เช่น ความชื้นที่เหมาะสมแบบป่าดิบเขา รวมถึงกล้วยไม้บางชนิดต้องอาศัยแมลงเฉพาะกลุ่ม ในการผสมเกสรและได้ค่าตอบแทนเป็นน้ำหวาน ถ้ากล้วยไม้หรือแมลงชนิดนั้นหายไป ก็จะส่งผลกระทบต่อสิ่งมีชีวิตอื่นตามมา
กล้วยไม้สามารถแบ่งตามลักษณะการเจริญเติบโตในธรรมชาติได้หลายรูปแบบ อาทิ กล้วยไม้อิงอาศัย (Epiphytes) คือ กล้วยไม้ที่เกาะหรืออิงอาศัยอยู่บนต้นอื่น มีรากเกาะอยู่กับกิ่งไม้หรือลำต้น กล้วยไม้ดิน (Terrestrials) คือ กล้วยไม้ที่มีรากหรือส่วนลำต้นอาศัยที่ผิวหน้าดินหรือใต้ผิวดิน เรียกว่า ลำต้นใต้ดิน และกล้วยไม้เจริญบนหิน (Lithophytes) คือ กล้วยไม้ที่อาศัยอยู่บนหินแทนการยึดเกาะบนดินหรือต้นไม้
ด้วยเหตุผลดังกล่าวจึงทำให้เกิดการศึกษาและวิจัย ‘ความหลากหลายของกล้วยไม้ตามเส้นทางศึกษาธรรมชาติบนยอดภูกระดึง อุทยานแห่งชาติภูกระดึง จังหวัดเลย’ โดยคณะวิทยาศาสตร์ ภาควิชาพฤกษศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งเน้นไปที่การสำรวจกล้วยไม้บนยอดภูกระดึง เส้นทางศึกษาธรรมชาติที่ยังคงความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศ
จากการสำรวจกล้วยไม้ ช่วงระหว่างเดือนตุลาคม 2557 ถึงกุมภาพันธ์ 2559 ครอบคลุมเส้นทางศึกษาธรรมชาติทั้งหมด 4 เส้นทางบนยอดภูกระดึง พื้นที่สำรวจประกอบด้วย ป่าสนเขาต่ำ ป่าดิบเขา ทุ่งหญ้า และพื้นที่ริมหน้าผา โดยใช้วิธีการเก็บตัวอย่างในธรรมชาติ เปรียบเทียบกับตัวอย่างพืชในพิพิธภัณฑ์พฤกษศาสตร์และข้อมูลจากเจ้าหน้าที่ในพื้นที่
ผลการศึกษาพบกล้วยไม้ทั้งหมด 87 ชนิด แบ่งตามลักษณะการเจริญเติบโตในธรรมชาติได้ 4 รูปแบบ ประกอบด้วย กล้วยไม้อิงอาศัย พบ 32 ชนิด กล้วยไม้ดิน พบ 27 ชนิด กล้วยไม้เจริญบนหิน พบ 22 ชนิด และกล้วยไม้ที่อิงอาศัยได้ทั้งบนต้นไม้และหิน พบ 6 ชนิด
แต่จากการศึกษาวิจัยก่อนหน้านี้ รวมถึงได้มีการพิจารณาข้อมูลจากแหล่งอื่นร่วมด้วย เช่น ภาพถ่ายจากศูนย์บริการนักท่องเที่ยว พิพิธภัณฑ์พืช และข้อมูลลาดตระเวนของเจ้าหน้าที่ พบว่าความหลากหลายของกล้วยไม้ในภูกระดึงอาจมีถึง 120 ชนิด
อย่างไรก็ตาม กล้วยไม้อีก 33 ชนิดที่ยังไม่พบจากการศึกษาในครั้งนี้นั้น อาจเกิดจากการลักลอบเก็บกล้วยไม้ออกจากพื้นที่ การสูญเสียถิ่นอาศัยจากไฟป่าและภัยธรรมชาติ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และ กล้วยไม้บางชนิดอาจยังอยู่ในพื้นที่ที่ไม่สามารถเข้าไปสำรวจได้ เนื่องจากอาจเกิดอันตรายจากสัตว์ป่า
การศึกษาครั้งนี้แสดงให้เห็นว่า ภูกระดึงเป็นแหล่งที่มีความหลากหลายของกล้วยไม้สูงมาก ซึ่งเป็นตัวบ่งชี้ถึงความหลากหลายทางชีวภาพ เนื่องจากกล้วยไม้แต่ละชนิดมีลักษณะการเจริญเติบโตที่แตกต่างกัน ถิ่นอาศัยมีลักษณะจำเพาะ แสดงถึงความหลากหลายของระบบนิเวศ ซึ่งความหลากหลายเช่นนี้จะนำมาซึ่งพันธุ์พืช สัตว์ป่า และสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ ที่แตกต่างกัน เข้ามาใช้ประโยชน์ ณ ที่แห่งนี้
การปกป้องผืนป่านี้ จึงไม่เพียงแต่รักษาทรัพยากรธรรมชาติที่นี่ได้เท่านั้น แต่รวมถึงการรักษาความหลากหลายทางชีวภาพของโลกเอาไว้ ‘กระเช้าไฟฟ้าขึ้นภูกระดึง’ เป็นแค่เพียงใบเบิกทางของการพัฒนาที่ไร้ความรับผิดชอบต่อสิ่งแวดล้อม เพราะเมื่อการทำลายได้เริ่มต้นขึ้นก็จะไม่หยุดแค่เพียงจุดเดียว แต่จะลุกลาม แผ่ขยายอย่างไม่รู้จักจบสิ้น
อ้างอิง
- ความหลากหลายของกล้วยไม้ตามเส้นทางศึกษาธรรมชาติบนยอดภูกระดึง อุทยานแห่งชาติภูกระดึง จังหวัดเลย
- การใช้ภูมิสารสนเทศเพื่อการสำรวจเส้นทางกล้วยไม้
ผู้เขียน
สาวแว่นทาสแมวที่ชอบบอกเล่าเรื่องราวผ่านลายเส้น มีธรรมชาติช่วยฮีลใจ และหลงใหลในพระจันทร์เสี้ยว
