ข้อเสนอแนะ การลดผลกระทบช้างป่าออกหากินนอกพื้นที่อนุรักษ์ ตำบลระบำ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง (คนเฝ้าช้าง ตอน 3)

ข่าวการเสียชีวิตของชาวบ้านหมู่ 10 ตำบลระบำ อำเภอลานสัก เพราะช้างป่าเมื่อกลางเดือนพฤษภาคมที่ผ่านมา ได้ก่อพายุความกังวลให้กับประชาชนในพื้นที่เป็นอย่างหนัก ต่างรู้สึกพะวักพะวงถึงวิถีชีวิตการหาอยู่หากินที่มีตัวแปรอย่างช้างเข้ามาเอี่ยว

ตามรายงานของสื่อมวลชนระบุว่า พบร่างไร้วิญญาณของชายวัย 59 ในป่าสงวนแห่งชาติป่าห้วยทับเสลา ห้วยคอกควาย พร้อมกับร่องรอยของช้างป่ารอบที่เกิดเหตุ สันนิษฐานว่าชาวบ้านตำบลระบำคนนี้น่าจะเข้าไปหาอึ่งในพื้นที่ดังกล่าวตั้งแต่ช่วงกลางดึกของคืนวันที่ 17 พฤษภาคม และบังเอิญพบเข้ากับช้างป่าจนนำไปสู่ปลายทางที่ไม่มีใครอยากให้เป็น

ในขั้นต้นทางเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้งมอบเงินช่วยเหลือเบื้องต้นให้กับครอบครัวผู้เสียชีวิตจำนวน 20,000 บาท และสำนักบริหารพื้นที่อนุรักษ์ที่ 12 (นครสวรรค์) ได้มอบหมายให้หน่วยงานในสังกัดที่อยู่ใกล้เคียงร่วมช่วยจัดงานบำเพ็ญกุศลร่วมกับครอบครัวผู้เสียชีวิต พร้อมหาแนวทางช่วยเหลือเพิ่มเติมเป็นลำดับถัดไป

ผลที่สุดนำมาซึ่งเวทีหารือเฉพาะกิจแบบไม่ได้นัดหมายกันมาก่อนในอีกเกือบสัปดาห์ต่อมา (วันที่ 27 พฤษภาคม 2568) ระหว่างผู้นำชุมชน กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน และหน่วยงานอนุรักษ์ในพื้นที่อย่างเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง และส่วนอนุรักษ์สัตว์ป่า สํานักบริหารพื้นที่อนุรักษ์ที่ 12 (นครสวรรค์) เพื่อรับฟังข้อเสนอแนะจากฝ่ายต่างๆ สำหรับนำไปพัฒนาเป็นกลไกบางอย่างขึ้นมาบรรเทาปัญหา

ยามเช้าที่น้ำค้างยังคายอดหญ้า ณ ศาลาประชาคมบ้านเขาเขียว เพิ่มศักดิ์ กนิษฐชาต หัวหน้าเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง เปิดเวทีด้วยรายละเอียดงานการผลักดันช้างกลับเข้าป่าอย่างเข้มข้นตลอดสัปดาห์หลังเกิดเหตุการณ์ ซึ่งพบการออกมาหากินรอบๆ ป่าห้วยขาแข้งใกล้ชุมชนถี่อย่างน่ากังวล

ใจความหลักสรุปว่า เจ้าหน้าที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทำงานผลักดันช้างกลับเข้าป่าวันละไม่ต่ำกว่า 4-8 ตัว แต่ละคราวที่ประชันหน้ามีทั้งที่ผลักดันสำเร็จและไม่สำเร็จคละเคล้าปะปน การทำงานเป็นไปอย่างทุลักทุเลจากปัจจัยที่ควบคุมไม่ได้อย่างฝนฟ้าคะนอง สภาพพื้นที่บางแห่งรกชัฏต้องเสียเวลาตัดฟันสิ่งกีดขวาง

ขณะที่แนวทางผลักดันใช้ทั้งวิธีเข้มข้นพบเห็นแล้วผลักดันทันใดสลับกับการประนีประนอมยอมความ ปล่อยให้ช้างป่าได้กินจนท้องอิ่มก่อนแล้วค่อยผลักดันกลับ โดยพบว่าอย่างหลังเปอร์เซ็นต์สำเร็จมีมากกว่า แต่ก็ต้องแลกกับทรัพยากรพืชผลทางการเกษตรที่เสียไป

ในมุมของคนทำงานจากสถานการณ์ที่เผชิญ ปัญหาอันเด่นชัดที่สุดเป็นเรื่องกำลังพลที่ยังไม่เพียงพอต่อการทำงาน แม้จะระดมกันมาเต็มที่แล้วก็ตาม

ชุดผลักดันช้างป่าส่วนใหญ่เป็นเจ้าหน้าที่ลาดตตระเวนของเขต ที่ผ่านสัปดาห์อันเหนื่อยล้าจากงานตระเวน นอนกลางดินกินกลางไพร เฝ้าระวังพื้นที่มรดกโลกมาแล้วหลายวันคืน กำลังที่มีจึงถดถอย และอาจทำงานได้ไม่เต็มประสิทธิภาพบ้างในบางนาที

“หากได้งบประมาณมาจัดจ้างชุดเคลื่อนที่เร็วเฝ้าระวังผลักดันช้างป่าและสัตว์ป่าที่ออกนอกพื้นที่อนุรักษ์เพิ่มเติมน่าจะทำงานได้สะดวกยิ่งขึ้นครับ” หัวหน้าเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้งแจงข้อเสนอแนะในมุมมองหน่วยงานประจำท้องที่

ในการประชุมอย่างมีส่วนร่วม ถัดต่อมาเป็นช่วงหารือเสนอแนะแนวทางของประชาชนในพื้นที่บ้าง ผู้ใหญ่บ้านคนหนึ่งกล่าวด้วยเสียงกังวานปนกังวล “ผมไม่อยากให้การประชุมครั้งนี้จบลงโดยไม่มีอะไรเกิดขึ้น เหมือนเป็นแค่ไฟไหม้ฟางไปเปล่า” หรืออารมณ์ที่เกิดขึ้นอย่างวู่วามสักพักหนึ่งแล้วก็หายไป สุดท้ายเป็นการประชุมที่เสียเปล่า

ในมุมของผู้นำชุมชน – อยากเห็นหนทางในการแก้ไขปัญหาที่เป็นรูปธรรม แม้อย่างน้อยเป็นที่รู้กันว่าสิ่งที่ทำได้ทันทีแบบเร่งด่วน เป็นเพียงการแก้ปัญหาเฉพาะหน้าที่ปลายเหตุ ไม่ได้ตรงกับต้นตอเสียทีเดียว แต่อย่างน้อยในวงประชุมเห็นตรงกันว่าต้องมีกำหนดชัดเจนว่าเรื่องที่เสนอไปจะได้รับการสนองออกมาเป็นงานเมื่อไหร่ เพราะต่างรู้ว่ามันรอนานกว่านี้ไม่ได้อีกแล้ว และไม่มีใครอยากได้ยินข่าวลูกบ้านของตัวเองได้รับผลกระทบจากช้างซ้ำๆ ร่ำไป

หรืออย่างน้อยๆ ที่สุดก็ขอเห็นการทำงานอย่างต่อเนื่อง ไม่ใช่ผ่านวันไปพอควันจางแล้วเลือนหาย พอเกิดเหตุรอบใหม่ก็วกกลับมาที่การประชุมอีกหน โดยทิ้งข้อสรุปครั้งเก่าไว้ในลิ้นชักที่ไม่ถูกเปิด

เช่นเดียวกับเสียงของผู้ใหญ่บ้านหมู่อื่นๆ ต่างคนต่างเสนอแนะหนทางที่เห็นว่าควรลงมือทำ บางคนบอกว่า ป้ายเตือนเรื่องช้างป่ายังมีน้อยเกินไป เพราะคนที่ผ่านมาแถวนี้ไม่ได้มีแต่คนในพื้นที่แต่มีคนต่างถิ่นเข้ามาด้วย อีกคนถามไถ่ถึงเรื่องการคุมกำเนิดช้างว่ามีความเป็นไปได้มากแค่ไหน เพราะเขาเข้าใจว่ามีช้างเกิดใหม่ทุกปี

บ้างก็ว่าด้วยอารมณ์น้อยเนื้อต่ำใจ “เวลาช้างตาย เจ้าหน้าที่ตามจับคนทำผิด แต่เวลาชาวบ้านตาย เคยจับช้างตัวที่เป็นต้นเหตุบ้างไหม”

“เป็นไปได้ไหมที่เราจะสัญลักษ์ใส่ช้างที่มีพฤติกรรมเกเรและเป็นภัยต่อชุมชน” ผู้ใหญ่บ้านอีกคนว่า

ส่วนอีกคนถามว่า “เราสามารถทำกรงกักช้างได้ไหม หรือว่าย้ายช้างเกเรเอาไปไว้ที่อื่นได้ไหม”

นอกเหนือจากนั้น ยังมีข้อเสนอและคำถามไปถึงเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าด้วยว่า กำลังคนมีพอไหม ต้องการตัวแทนคนหนุ่มจากชุมชนเข้าไปร่วมผลักดันช้างด้วยหรือไม่ และพื้นที่บางแห่งที่เข้าถึงยากจะหางบประมาณจากแหล่งใดมาช่วยอำนวยความสะดวกปรับปรุงทางได้บ้าง

ภาณุเดช เกิดมะลิ ประธานมูลนิธิสืบนาคะเสถียร ได้ให้ข้อเสนอแนะเพิ่มเติมอีก 3 ประเด็น ประกอบด้วย การผลักดันช้างป่าควรวางแผนผลักดันให้เห็นภาพการเคลื่อนที่ของช้างป่าให้ชัดเจน ออกแบบการเคลื่อนที่ให้ช้างไปในทิศทางไหน เพื่อป้องกันไม่ได้ช้างป่าเข้าไปยังพื้นที่ชุมชนอื่นๆ ซึ่งจะเป็นการผลักดันไม่รู้จบ เรื่องต่อมาเป็นการเพิ่มกองทุนช่วยเหลือประชาชนที่ได้รับผลกระทบจากช้างป่า และสุดการขอรับความช่วยเหลือจากหน่วยงานท้องถิ่นจากปัญหาชุดปฏิบัติงานมีไม่เพียงพอ และปัญหาการขาดแคลนเครื่องมือในการทำงาน

รายละเอียดต่างๆ ที่กล่าวไปได้รับการบันทึกและเป็นข้อเสนอแนะเป็นแนวทางการจัดการ มีกรอบเวลาการสรุปแต่ละประเด็นในช่วงต้นเดือนมิถุนายนี้ มีทางผู้อำนวยการจิระเดช บุญมาก ส่วนอนุรักษ์สัตว์ป่า สํานักบริหารพื้นที่อนุรักษ์ที่ 12 (นครสวรรค์) เป็นผู้สรุปและอาสาดำเนินการประสานเรื่องต่างๆ ให้

ตัวอย่างข้อเสนอนะที่ได้จากการประชุม ประกอบด้วย

1. จัดทำฐานข้อมูลของช้างป่าในพื้นี่มรดกโลกที่มีพฤติกรรมก้าวร้าว
2. อยากให้มีการทำงานอย่างต่อเนื่องเพื่อให้เกิดความร่วมมือร่วมกันอย่างยั่งยืน
3. อยากให้มีคอกปรับพฤติกรรมช้างป่าเพื่อปรับพฤติกรรมความดุร้ายและทำอันตรายต่อประชาชน
4. ศึกษาฐานการชดเชยค่าเสียหายทางการเกษตรที่เกิดจากช้างป่า
5. จัดทำข้อมูลการกระจายตัวของช้งาป่ารายวันหรือรายสัปดาห์แจ้งให้ชุมชนทราบ
6. กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช บูรณาการร่วมกับกรมป่าไม้ เพื่อสร้างเครือข่ายในการเฝ้าระวังและผลักดันช้างป่า
7. เพิ่มกำลังอัตราเจ้าหน้าที่ให้กับเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง
8. ทำสัญลักณ์ช้างที่มีพฤติกรรมก้าวร้าว
9. ควบคุมประชากรช้างป่า

ฯลฯ

เบื้องต้นประเด็นที่ถูกมอบให้ดำเนินการทันที เป็นเรื่องจัดทำฐานข้อมูลช้างป่าออกมาหากินนอกเขตอนุรักษ์ พร้อมจัดทำระบบการแจ้งเตือนให้กับชุมชนว่าแต่ละวันช้างที่อาศัยอยู่ชายขอบป่า ณ จุดใด ใกล้ชุมชนอะไร อย่างน้อยๆ วันละ 2 เวลา ในช่วงเย็นและกลางคืน เพื่อแจ้งเตือนประชาชนล่วงหน้าให้หลีกเลี่ยงการออกมาทำกิจกรรมนอกบ้าน หรือการหาอยู่หากินบริเวณดังกล่าวไปก่อน

รวมถึงเรื่องการอบรมความรู้ การปฏิบัติตัวเมื่อพบช้างป่า จำเป็นต้องสื่อสารเรื่องนี้อย่างสม่ำเสมอ และให้เริ่มทันทีในการประชุมผู้ใหญ่บ้านประจำเดือนในครั้งต่อไป

ส่วนในเรื่องที่เกี่ยวข้องกับงบประมาณ การอนุมัติอนุญาตที่ต้องอาศัยการตัดสินใจในระดับที่สูงขึ้นไป การทำงานที่ต้องอาศัยความร่วมมือกับหน่วยงานอื่นๆ จะมีรายงานความคืบหน้าผ่านกลุ่มสื่อสารที่ตั้งขึ้นเฉพาะกิจ มีสมาชิกเป็นผู้เข้าร่วมประชุมในครั้งนี้ในช่วงเดือนมิถุนายนนี้ เป็นข้อสรุปก่อนปิดการประชุม

ตลอดปี พ.ศ. 2568 มูลนิธิสืบนาคะเสถียร ให้การสนับสนุนเสบียงและอุปกรณ์ผลักดันช้างป่า แก่ชุดเฝ้าระวังผลักดันช้างป่า ของเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง และเครือข่ายเฝ้าระวังที่จัดตั้งโดยชุมชนเป็นประจำทุกเดือน ในกิจกรรมลาดตระเวนร่วมดูแลป้องกันทรัพยากรในป่าชุมชนและสนับสนุนเสบียงสำหรับเครือข่ายผลักดันสัตว์ป่า โดยใช้งบประมาณจากโครงการธรรมชาติปลอดภัย

อ้างอิง

• ช้างป่าทำร้ายชายวัย 59 ปี เสียชีวิตขณะออกหาอึ่งในพื้นที่ป่าสงวนอุทัยธานี – เจ้าหน้าที่มอบเงินช่วยเหลือเบื้องต้น 2 หมื่นบาท
• ภาพเปิดเรื่อง Thai National Parks / wikipedia